Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn học sinh cách làm bài nghị luận về tác phẩm truyện

 SỞ GIÁO DỤC – ĐÀO TẠO TIỀN GIANG 
 PHÒNG GIÁO DỤC THỊ XÃ GÒ CÔNG 
 TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ PHƯỜNG 2 
Dề tài : ::
  
 Giáo viên thực hiện : Nguyễn Thị Hoa 
 Năm học : 2007- 2008 
 2 / Lí do chủ quan : 
 Về phía giáo viên, không ít thầy cô còn e ngại khi dạy phân môn Tập làm văn. Qua 
nhiều năm theo dõi phong trào thi đua dạy giỏi các cấp và dạy tốt ở 
trường, giáo viên thường chỉ đăng kí dạy phân môn Giảng văn và Tiếng Việt. Bởi dạy 
phân môn Tập làm văn nhất là kiểu bài Nghị luận về tác phẩm truyện , giáo viên phải tìm 
tòi nghiên cứu kĩ về tác phẩm, phải thực sự nhập tâm vào cốt truyện ,vào nhân vật ,phải 
đặt mình trong hoàn cảnh nhân vật sống , nhân vật suy nghĩ và hành động .đòi hỏi GV 
phải vận dụng ,tổng hợp nhiều kiến thức , kể cả vốn sống, vốn tư tưởng tình cảm. Thế là 
GV phải tìm ra phương pháp tích hợp giữa văn và đời, giữa thực tại và hư cấu .Có 
thực hiện được như thế, mới có thể đảm bảo được đặc trưng của phân môn : “Dạy văn -
Dạy người”như nhà văn M. Gorki từng nói : “Văn học là nhân học”. 
 Bản thân là GV nhiều năm dạy khối lớp Chín Trường THCS Phường 2 , tôi luôn 
tâm đắc câu nói của dân gian : “Cho cá không thích bằng nhận được cần câu”. Nếu ví bộ 
cần câu là phương pháp và cá ăn là kiến thức thì sự đánh giá về vai trò, tầm quan trọng 
của hoạt động dạy và học của GV và HS là phải tìm tòi và sáng tạo. Chính vì vậy, trong 
quá trình giảng dạy, tôi luôn trân trọng, đánh giá cao những bài làm có nét riêng, thể hiện 
được những cảm xúc chân thật, những nhận xét, phân tích tinh khôi , sáng tạo của các em 
đối với một tác phẩm, một nhân vật (một vấn đề hay một khía cạnh của vấn đề thể hiện 
trong tác phẩm). Đó cũng chính là nguồn động viên không nhỏ giúp tôi đầu tư và 
quyết định tổng kết kinh nghiệm này, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học của GV- 
HS. Đồng thời qua đây, xin được góp một tiếng nói riêng, một ý kiến nho nhỏ cho phong 
trào “ Dạy Tốt - Học Tốt” của Trường THCS Phường 2 nói riêng và cho ngành Giáo Dục 
Thị xã Gò Công nói chung. 
 qua từng trang truyện thì chưa hẳn là một GVdạy tốt, nắm chắc phương pháp hướng dẫn 
HS cách làm bài văn Nghị luận về tác phẩm truyện 
 Dưới đây là một vài kinh nghiệm hướng dẫn HS cách làm bài văn Nghị luận về 
tác phẩm truyện mà bản thân tôi- một GVtrực tiếp giảng dạy Ngữ văn 9 đã dúc kết được 
qua nhiều năm . 
 Chương II : Phương pháp tổng kết một vài kinh nghiệm hướng dẫn HS 
 cách làm bài Nghị luận về tác phẩm truyện 
 I- Hướng dẫn HS phân tích đề : 
 Một đề bài Tập làm văn còn được xem là một bài toán nghệ thuật ngôn từ. 
 Bởi bao giờ trong một đề bài TLV cũng có những yêu cầu bắt buộc mà người thực hiện 
 đề bài phải tìm ra phương pháp giải. Vì thế, bước phân tích đề được xem là khâu đầu 
 tiên, có vai trò quyết định “ dẫn đường, chỉ lối” cho người làm bài. Nếu phân tích đúng 
 yêu cầu của đề bài thì sẽ tìm ra được hướng đi đúng. Ngược lại, nếu phân tích sai thì sẽ 
 không đáp ứng được yêu cầu của đề ,đôi khi còn bị lệch đề , lạc đề . Chính vì thế mà 
 người GV phải hướng dẫn HS phải biết phân tích kĩ đề .Một đề bài văn Nghị luận về tác 
 phẩm truyện không bao giờ đồng nhất một dạng đề đơn điệu. Trái lại, nó có rất nhiều 
 dạng, nhưng chủ yếu ỏ lớp 9 dạng thường gặp 3 dạng đề cơ bản sau đây : 
  Dạng đề I :Suy nghĩ về nhân vật, tác phẩm hoặc một khía cạnh 
 nhân vật, tác phẩm . Ví dụ như các đề bài : 
 +Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn : “Làng” 
 của Kim Lân (SGK Ngữ văn 9 tr 65) 
 +Suy nghĩ của em về truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao 
 (SGK Ngữ văn 9 tr 66 ) 
  Dạng đề II : Phân tích đặc điểm nhân vật, tác phẩm hoặc một khía 
 cạnh về nhân vật, tác phẩm. Ví dụ như các đề : 
 + Phân tích diễn biến cốt truyện trong truyện ngắn Làng của 
 Kim Lân (SGK Ngữ văn 9 tr 65) 
 + Phân tích tâm trạng của Kiều trong đoạn trích Mã Giám 
 Sinh mua Kiều (SGK Ngữ văn 9 tr 66 ) 
 Dạng đề III : Phân tích để nêu ra nhận xét hoặc làm sáng tỏ một 
 vấn đề .Ví dụ như các đề : 
 +Suy nghĩ về thân phận người phụ nữ trong xã hội cũ qua 
 nhân vật Vũ Nương ở truyện Người con gái Nam Xương và trình tự phân tích (khái quát – phân tích - tổng hợp ). Căn cứ vào nội dung và trình tự 
phân tích, đặt ra và trả lời những câu hỏi để có các ý lớn , ý nhỏ của bài văn. 
II- Hướng dẫn Học sinh tìm ý : 
 Một bài nghị luận tác phẩm văn học nói chung và nghị luận về tác phẩm truyện 
nói riêng hay , trước hết phải có ý hay. Vậy ý hay là gì ? và thế nào là ý hay ? Làm thế 
nào để tìm ra được những ý hay cho bài . 
 Theo định nghĩa của SGK Tiếng Việt Tám (nxb Giáo Dục ) trước đây thì ý là nội 
dung ta suy nghĩ, nhìn nhận, tìm hiểu, đánh giá về sự vật, sự việc được phản ánh, bao 
gồm cả cách nhìn nhận sự vật, sự việc và tình cảm, cảm xúc, Ý có thể diễn đạt thành 
nhiều lời . 
 Còn ý hay thì theo đặc san văn học và tuổi trẻ (số 68 tháng 2/2002 ); Giáo sư 
Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng : “ý hay trước hết phải là ý đúng , ý sâu, ý mới, ý riêng. Ý 
đúng, ý sâu phải là ý của mình khám phá mới hay. Cho nên tìm ra ý mới, ý riêng, ý đúng, 
ý sâu là công việc quyết định nhất và tất nhiên cũng là khó khăn nhất”. 
 Tác phẩm văn học nhất là tác phẩm truyện là tấm gương phản ánh hiện thực của 
cuộc sống muôn màu, muôn vẻ thông qua những hình tượng nhân vật với đầy đủ tư 
tưởng, tình cảm nội tâm phong phú , đặt trong những tình huống, hoàn cảnh có vấn đề 
mấu chốt, cụ thể, tiêu biểu đại diện cho một từng lớp nào đó trong cuộc sống đời 
thường . Vì thế, muốn tìm được ý đúng, ý hay, ý sâu sắc, người GV phải hướng HS đọc 
hiểu tác phẩm truyện . Đọc hiểu trước hết là phải đọc kĩ tác phẩm để nắm cốt truyện, chủ 
đề, các ý chính , các chi tiết tiêu biểu của từng ý, các dẫn chứng thuyết phụcKhông 
đọc kĩ tác phẩm, HS khó lòng nắm được ý đồ của tác giả ,dễ dàng bỏ qua những điểm 
đặc sắc về nội dung cũng như nghệ thuật của tác phẩm ; từ đó phân tích hời hợt, đánh giá 
chung chung . Bởi để viết ra được một tác phẩm, người nghệ sĩ đã phải trải qua những 
trăn trở , họ tự đặt ra những yêu cầu , những định hướng khắt khe : viết về vấn đề gì ? 
viết về đối tượng nào ? viết cho ai ? viết như thế nào ? Họ đã phải thay nghén tác phẩm 
truyện - đứa con tinh thần của họ - suốt bao tháng, bao năm . Họ đã phải chọn lựa từng 
hình ảnh có thực trong thực tế rồi khái quát lên thành nhân vật , dùng ngòi bút vẽ nên 
bức chân dung của xã hội sao cho phù hợp với từng thời điểm lịch sử . Họ phải nghiền 
ngẫm từng chi tiết , đắn đo từng câu, chữ , từng lời ăn tiếng nói , từng hành động của mỗi 
nhân vật .đặt trong những tình huống cụ thể , mấu chốt của tác phẩm . 
 Ví dụ với đề bài : Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của 
Kim Lân . Nếu HS không đọc kĩ tác phẩm này, thì không thể tìm ra được những ý hay, 
ý đặc sắc . Các em sẽ dễ dàng rơi vào công thức chung chung , suy nghĩ hời hợt, không 
khám phá ra nét mới trong tình cảm đối với làng quê của nhân vật ông Hai . Đó là một 
trường hợp tiêu biểu cho những chuyển biến mới trong đời sống tình cảm của người 
nông dân Việt Nam thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp. Tình cảm gắn bó sâu nặng Tác phẩm truyện trên có tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của tác giả không 
? Có thể hiện được bản lĩnh sáng tạo của một nhà văn đầy tài năng và tâm huyết cho một 
thời đại , một trào lưu văn học không ? 
 ? Câu hỏi liên hệ,gợi mở những hướng xem xét khác : 
 Có thể so sánh, đối chiếu với những tác giả , tác phẩm nào để phân tích tác 
phẩm được sâu rộng, toàn diện hơn ? 
  Tác phẩm truyện có ảnh hưởng gì trong thời đại tác giả đương sống và đối 
với các thời đại sau này ? Tại sao tác phẩm được mọi người yêu thích ? 
 Với ngần ấy câu hỏi, không thể nào GV giảng giải một cách cặn kẽ, tỉ mỉ trong 
quá trình phân tích một đề bài trên lớp. Do đó đòi hỏi người GVphải biết chọn lựa nhưng 
câu hỏi tìm ý cho phù hợp, có tác dụng khơi nguồn cảm xúc cho các em HS. Hay nói 
cách khác, người GV phải biết chọn điểm đột phá. Bởi mỗi tác phẩm truyện (dù là ngắn 
hay dài ) đều là một kho báu vừa lộ thiên vừa bí mật về nội dung và nghệ thuật. Nhiệm 
vụ của người GV là giúp cho các em HS biết cách khám phá và đột nhập kho báu ấy, 
nhất là phần sáng tạo kì công của tác giả . 
 Nhưng bắt đầu từ đâu và như thế nào ? đây là vấn đề nghệ thuật giảng dạy . Nếu 
khéo léo khám phá sẽ có được nhiều cảm xúc , hứng thú gợi mở cho các em HS niềm yêu 
thích, tích cực tư duy làm bài . Bài nghị luận của các em sẽ sâu sắc, tinh tế và chân thật . 
Nếu không khéo sẽ làm cho các em nhàm chán và bài viết của các em trở nên lạc lỏng, 
hời hợt, tẻ nhạt. 
 Sau đây là những việc làm cụ thể hướng dân HS tìm ý cho đề bài : 
 “Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện bgắn Làng của Kim Lân” 
 Khi tìm ý cho đề văn trên , GV nên gợi cho HS suy nghĩ theo các câu hỏi sau : 
  Nhà văn Kim Lân có sở trường gì trong sáng tác truyện ngắn? 
  Làng là một truyện ngắn ra đời trong hoàn cảnh nào ? có những thành công 
 gì về nội dung và nghệ thuật ? 
  Truyện có kết cấu ra sao ? Xoay quanh nhân vật nào ? Nhân vật có những 
 đặc điểm gì nổi bật ? Tình yêu làng được biểu hiện như thế nào ? Tình yêu 
 làng ,yêu nước của nhân vật ông Hai được bộc lộ trong tình huống nào ? 
 Tình cảm ấy có đăc điểm gì mới so với vẻ đẹp trong nét tính cách truyền 
 thống của người nông dân ? (cụ thể lúc bấy giờ - thời kì đầu của cuộc 
 kháng chiến chống thực dân Pháp ) ? Những chi tiết nghệ thuật nào chứng 
 tỏ một cách sinh động, thú vị tình yêu làng và lòng yêu nước ấy ? ( về tâm 
 trạng, cử chỉ, hành động, lời nói .) ? 
  Em có nhận xét, đánh giá suy nghĩ gì về tư tưởng tình cảm của người nông 
 dân trong thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp qua nhân vật Ông 
 Hai ?( những nhận thức, tình cảm đúng đắn cao đẹp : sự nhiệt tình, hăng “Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của Kim Lân”, GV có 
 thể hướng dẫn Hs lập dàn bài như sau : 
 1/. Mở bài : Giới thiệu truyện ngắn Làng và nhân vật ông Hai – nhân vật chính 
của tác phẩm, một trong những nhân vật thành công bậc nhất của văn học thời kì kháng 
 chiến chống Pháp . 
 2/. Thân bài : 
 a)Triển khai các nhận định về tình yêu làng, yêu nước của nhân vật ông Hai và 
nghệ thuật đặc sắc của nhà văn 
 *Tình yêu làng, yêu nước của nhân vật ông Hai là tình cảm nổi bật xuyên 
 suốt toàn truyện 
 +Chi tiết đi tản cư nhớ làng 
 +Theo dõi tin tức kháng chiến 
 +Tâm trạng khi nghe tin làng Chợ Dầu theo Tây 
 +Niềm vui tin đồn được cải chính 
 *Nghệ thuật xây dựng nhân vật 
 +Chọn tình huống tin đồn thất thiệt để thể hiện diễn biến tâm trạng 
nhân vật 
 +Các chi tiết miêu tả nhân vật 
 + Các hình thức trần thuật (đối thoại, độc thoại ) 
 b)Nhận xét, đánh giá về nhân vật : 
  Nhân vật ông Hai đã có những chuyển biến mới trong tình cảm của 
người nông dân (những nhận thức mới, những tình cảm mới mẻ : sự nhiệt tình, hăng hái 
tham gia kháng chiến, lòng tin tưởng tuyệt đối vào kháng chiến, vào lãnh tụ ) 
  Tình yêu làng đã được nâng lên thành tình yêu nước, sẵn sàng hy sinh 
tình cảm riêng, của cải riêng ( nhà ông bị Tây đốt nhẵn ông vẫn vui sướng, tự hào ) 
  Là nhân vật để lại nhiều tình cảm đẹp trong lòng người đọc : sự yêu 
mến , trân trong và cảm phục 
 3/. Kết bài : 
 Sức hấp dẫn của hình tượng nhân vật. Thành công của nhà văn khi xây dựng 
hình tượng nhân vật ông Hai 
 Bên trên là một dàn ý tiêu biểy cho một bài văn nghị luận về tác phẩm truyện , 
hoc sinh có thể dựa vào ý trên để thiết lập cho những bài văn cụ thể khác . Lưu ý khi lập 
dàn ý cần tránh các lỗi sau : 
- Lạc ý : là những ý không đúng với yêu cầu về nội dung và phương pháp nghị luận nêu 
trong đề bài . Vd: Yêu cầu của một bài văn nghị luận là những luận điểm luận cứ , luận 
 chứng mà học sinh lại nêu ý miêu tả hoặc kể chuyện