Sáng kiến kinh nghiệm Khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở

 Phương pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
 KHAI THÁC CHẤT NHẠC TRONG THƠ CHO HỌC SINH
 TRUNG HỌC CƠ SỞ
I. MỞ ĐẦU.
I.1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI.
 Thơ ca là cây đàn muôn điều của tâm hồn, là nhịp thở của trái tim. Nói như 
nhà thơ Sóng Hồng: “ Thơ không chỉ là thơ mà còn là nhạc, là hoa, chạm khắc theo 
một cách riêng”. Đó là một trong những đặc trưng cơ bản của thơ ca. Sở dĩ thơ ca 
dễ đi vào lòng người, nhanh chóng khắc sâu trong trí nhớ độc giả có một phần đóng 
góp quan trọng của nhạc điệu.
 Chính vì vậy nếu khi phân tích giá trị của thơ ca mà vô tình quên đi yếu tố 
nhạc điệu thì thật là thiếu sót. Bởi vì đằng sau cái nhạc điệu rung lên ngân nga khác 
thường ấy là những thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm tới người đọc. Và như vậy 
đôi cánh của thơ ca mới có dịp cất lên bay bổng lạ thường.
I.2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU.
 Một văn bản thơ thực sự có giá trị sẽ tạo được bởi rất nhiều yếu tố nghệ thuật 
trong đó có một yếu tố vô cùng quan trọng: đó là nhạc điệu. Nếu không có nhạc 
điệu thì bài thơ không có điểm sáng, không có linh hồn và người đọc dễ dàng lãng 
quên. 
 Trong chương trình ngữ văn THCS nói chung và chương trình ngữ văn 6, 7, 
8, 9 nói riêng, đặc biệt là lớp 6 và lớp 9, các bài thơ được đưa vào giảng dạy cho 
học sinh đều là những tác phẩm được chọn lựa kĩ càng, không những có giả trị nội 
dung tư tưởng sâu sắc mà còn lấp lánh một vẻ đẹp của ngôn từ. Bên cạnh đó có 
những nhạc phẩm để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc.
 Ví dụ: “ Mùa xuân nho nhỏ” – Thanh Hải.
 “ Viếng lăng Bác” – Viễn Phương.
 “ Đồng chí” – Chính Hữu.
 “ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ” – Nguyễn Khoa Điềm.
 Việc đổi mới phương pháp dạy học môn ngữ văn ở trường THCS thực chất 
là giúp các em làm sống lại toàn bộ các văn bản đang chìm trong câu chữ: giúp các 
em hình dung ra những cái không có ở trước mặt hoặc chưa hề có mà các nhà thơ 
đã mã hoá bằng ngôn từ. Một trong những thao tác khai thác văn bản là đánh thức 
dậy chất nhạc để cho những con chữ khô khan ấy trở thành những bức tranh hiện ra 
trước mắt bạn đọc không chỉ có màu sắc rõ nét hình khối sắc cạnh mà còn có cả âm 
thanh sống động.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan 1 Trường Trung học cơ sở Mạo 
Khê 2 Phương pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
 “ Phương pháp khai thác chất nhạc trong thơ ca cho học sinh trung học cơ sở”.
II.2. CHƯƠNG II: NỘI DUNG VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.
II.2.1. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:
 2.1.1. Phương pháp khảo sát:
 - Điều tra trắc nghiệm.
 - Khảo sát qua bài làm của học sinh.
 2.1.2. Thời gian khảo sát: 
 Đầu năm học 2007 – 2008.
 2.1.3. Kết quả khảo sát:
 Lớp Sĩ số Không nhắc đến Nhắc đến nhạc điệu Phân tích nhạc điệu
 nhạc điệu
 9D2 42 36 4 2
 9D1 45 35 6 4
 2.1.4. NhËn xÐt ®¸nh gi¸:
 Qua kh¶o s¸t bµi lµm cña häc sinh t«i thÊy trong c¸c bµi ph©n tÝch t¸c phÈm 
th¬ cña häc sinh yÕu tè nh¹c gÇn v¾ng bãng. D­êng nh­ kh¸i niÖm vÒ nh¹c ®iÖu 
kh«ng cßn trong nhãm c¸c yÕu tè nghÖ thuËt n÷a. NhiÒu khi chÊm bµi cña häc sinh, 
gi¸o viªn thÊy tiÕc, thÊy h½ng hôt khi c¸c em “hån nhiªn” bá qua yÕu tè nh¹c ®iÖu, 
mét trong nh÷ng ­u thÕ ®Æc biÖt cña th¬ ca.
 §i s©u t×m hiÓu nguyªn nh©n t«i thÊy së dÜ cã t×nh trªn lµ v×:
 - Thãi quen ®äc, khai th¸c néi dung vµ nghÖ thuËt cña v¨n b¶n kh«ng 
¨n khíp, ch­a nhuÇn nhuyÔn.
 - Thêi gian dµnh cho viÖc c¶m thô v¨n b¶n cßn Ýt, häc sinh ch­a thÊy ®­îc 
mèi quan hÖ hÕt søc tù nhiªn, hîp lý gi÷a nghÖ thuËt vµ néi dung, ch­a thÊy ®­îc 
nguyªn lý “ néi dung qui ®Þnh h×nh thøc, cßn h×nh thøc biÓu hiÖn néi dung”.
 - Gi¸o viªn d¹y còng ch­a thùc sù chó ý ®óng møc ®Õn yÕu tè nµy, th­êng lµ 
nh¾c ®Õn nh¹c ®iÖu chung cña toµn v¨n b¶n tr­íc khi ph©n tÝch hoÆc khi tæng kÕt, 
cßn trong khi ph©n tÝch th× l¹i “bá quªn” hoÆc cã chó ý ®Õn nh­ng còng chØ rõng ë 
møc ®é “kÓ” ra chø ch­a chó ý ph©n tÝch ®Ó häc sinh thÊy râ rµng lµ: Nh¹c ®iÖu nµy 
gîi nªn néi dung ý nghÜa nµy lµ hoµn toµn hîp lý.
II.2.2. CÁC BIỆN PHÁP THỰC HIỆN:
 2.2.1. Vai trò của nhạc điệu trong thơ ca.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan 3 Trường Trung học cơ sở Mạo 
Khê 2 Phương pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
 Mù trắng nước
 Mưa chéo mặt sân.
 Trước tiên giáo viên phải cho học sinh tìm hiểu nội dung của đoạn thơ này là 
gì? chắc chắn các em sẽ xác định được ngay là đoạn thơ này miêu tả âm thanh của 
trận mưa rào.
 Sau đó giáo viên cho học sinh phát hiện cách ngắt nhịp của đoạn thơ? Giọng 
thơ?
 ( Ngắt nhịp theo từng dòng, nhịp nhanh dồn dập)
 Ví dụ 2: Dạy văn bản “Lượm” của Tố Hữu. Ở đoạn thơ đầu:
 Chú bé loắt choắt
 Cái sắc xinh xinh
 Cái chân thoăn thoắt
 Cái đầu nghênh nghênh
 Ca lô đội lệch
 Mồm huýt sáo vang
 Như con chim chích 
 Nhảy trên đường vàng.
 Tương tự như trên, việc đầu tiên là cho học sinh tìm hiểu về nội dung bao 
chùm đoạn thơ. Các em sẽ dễ dàng xác định được là đoạn thơ miêu tả hình ảnh của 
Lượm. Một chú bé liên lạc trong kháng chiến chống Pháp.
 Sau đó cho học sinh phát hiện cách ngắt nhịp 2/2, nhịp thơ ngắn. Phát hiện 
giọng thơ: Đọc với đoạn nhanh, rộn ràng, vui tươi. đọc đúng nhịp điệu, đúng giọng 
thơ vừa mới phát (Giáo viên đọc mẫu rồi hướng dẫn cho học sinh thực hành đọc).
 Ví dụ 3: Phân tích 2 câu thơ.
 Vẫn biết trời xanh là mãi mãi
 Mà sao nghe nhói ở trong tim.
 ( Viếng Lăng Bác – Viễn Phương)
 - Nội dung hai câu thơ là nỗi đau đớn, xót xa của nhà thơ trước sự ra đi mãi 
 mãi của Bác Hồ.
 - Nhịp điệu thơ: Ngắt nhịp 2/2/3.
 - Giọng thơ: Câu đầu trầm lắng, tha thiết, đến câu sau giọng thơ lại bật lên 
 như tiếng thổn thức, tiếng nấc nghẹn.
 - Yêu cầu học sinh đọc hai câu thơ theo đúng nhịp điệu, đúng giọng thơ.
* Bước 2: Khai thác giá trị của nhạc điệu trong việc thể hiện nội dung, cảm xúc.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan 5 Trường Trung học cơ sở Mạo 
Khê 2 Phương pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
 Nhạc thơ cũng chính là nhạc lòng, là nỗi đau đớn xót xa trước cảnh đau 
thương, là niềm vui sướng, tự hào, kiêu hãnh về sức sống bất diệt của đất nước.
 Như vậy, với học sinh bậc THCS thì biết phát hiện đúng nhạc điệu, bước đầu 
biết phân tích mối quan hệ giữa nhạc điệu với nội dung thơ là điều đáng mừng.
 2.2.3. Khai thác giá trị của nhạc điệu trong khi tìm hiểu một số đoạn trong văn 
bản ‘lượm” của Tố Hữu.
 Như trên đã nói, để tạo giá trị của văn bản là có sự kết hợp của nhiều yếu tố. 
Do vậy, tìm hiểu một văn bản cũng như phải tìm hiểu vai trò của các yếu tố nghệ 
thuật ấy. Nhưng trong phạm vi của phần trình bâỳ này, tôi chỉ đề cập đến vai trò 
của nhạc điệu và hướng dẫn học sinh phân tích tác dụng của nó trong văn bản?
 Trước khi vào tìm hiểu văn bản, giáo viên cho các em tìm hiểu về thể thơ và 
nhịp điệu chung toàn bài (thể thơ 4 chữ), thường ngắt nhịp đôi 2/2 và nhịp điệu 
chung là ngắt nhanh, vui tươi, sôi nổi.
* Đoạn kể, tả về hình ảnh Lượm trong buổi gặp gỡ:
 Chú bé loắt choắt
 Cái xắc xinh xinh
 Cái chân thoăn thoắt
 Cái đầu nghênh nghênh
 Ca lô đội lệch
 Mồm huýt sáo vang
 Như con chim chích
 Nhảy trên đường vàng
? Em hãy cho biết các câu thơ trong - Ngắt nhịp 2/2
đoạn được ngắt nhịp như thế nào.
? Với cách ngắt nhịp 2/2 đã tạo cho đoạn - Giọng điệu ngắn, nhanh.
thơ giọng điệu như thế nào? Em nghe - Nghe vui tươi, rộn rã.
giọng điệu ấy như thế nào?
? Giọng thơ ngắn, nhanh, vui tươi khiến - Hình dung ra những nhịp bước chân 
em hình dung tưởng tượng được những ngắn, nhanh, tiếng huýt sáo trong trẻo, 
gì? rộn ràng và hình dung ra cả hình ảnh em 
 Lượm bé nhỏ, nhanh nhẹn hồn nhiên, 
 nhỉ nhảnh rất đáng yêu.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan 7 Trường Trung học cơ sở Mạo 
Khê 2 Phương pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
 Có thể nói bài thơ “Lượm” của Tố Hữu là một bài thơ rất giàu nhạc điệu, 
mỗi cung bậc cảm xúc của nhà thơ được diễn tả tinh tế bằng những giai điệu khác 
nhau. Nhà thơ có lúc vui tươi rộn rã, phơi phớt, nhưng cũng có lúc lại trầm lắng, 
xót xa.
 Tất cả nhằm nổi bật hình ảnh đáng yêu, đáng trân trọng trong cảm phục của 
chú bé Lượm và tình cảm yêu thương, trân trọng xót đau của nhà thơ.
II.3.CHƯƠNG III: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.
 Sau một thời gian kiên trì hướng dẫn học sinh về cách phát hiện và phân tích 
tính nhạc trong thơ qua các tiết học văn bản và các tiết tập làm văn phân tích tác 
phẩm thơ ca, đến nay đã có những dấu hiệu đáng mừng. Học sinh đã quen với việc 
tìm nhạc điệu khi được hỏi đến biện pháp nghệ thuật và bước đầu đã biết phân tích 
giá trị của nhạc điệu trong thơ. 
 Qua khảo sát học sinh với đề tập làm văn sau:
 Nêu suy nghĩ của em về đoạn thơ:
 Không có kính, vì không có bụi
 Bụi phun tóc trắng như người già
 Chưa cần rửa phì phèo châm điếu thuốc
 Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha
 Không có kính, ừ thì ướt áo
 Mưa tuôn, mưa xối như ngoài trời
 Chưa cần thay, lái trăm cây số nữa
 Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi.
 (Bài thơ về tiểu đội xe không kính – Phạm Tiến Duật)
 Lớp Sĩ Số Không nhắc đến nhạc Nhắc đến nhạc điệu, Phân tích nhạc 
 điệu không phân tích điệu
 9D1 45 5 3 37
 9D2 42 7 5 30
 Đặc biệt các học sinh học khá văn có tiến bộ rõ rệt, các em đã viết được 
những đoạn văn phân tích nhạc điệu bằng sự cảm thụ riêng của mình. Khi phân tích 
hai câu:
 “Bên trời góc bể bơ vơ
 Tấm son gột rửa bao giờ cho phai?”
 Có học sinh đã viết: 
Giáo viên: Đào Ngọc Lan 9 Trường Trung học cơ sở Mạo 
Khê 2 Phương pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
IV. PHỤ LỤC
I.1. Mở đầu Trang 1
I.1. Lý do chọn đề tài 1
I.2. Mục đích nghiên cứu 1
I.3. Thời gian - địa điểm nghiên cứu đề tài 2
I.4. Đóng góp mới về lý luận thực tiễn 2
II. Nội dung 2
II.1. Chương I: Tổng quát 
2
II.2. Chương II: Nội dung vấn đề nghiên cứu. 3
II.2.1. Phương pháp nghiên cứu: 
3
II.2.2. Các biện pháp thực hiện 3
II.3. Chương III: Kết quả nghiên cứu 9
III. Kết luận và kiến nghị 9
IV. Phụ lục 11
V. Kết quả nhận xét đánh giá của Hội đồng khoa học nhà trường 12
và phòng giáo dục
Giáo viên: Đào Ngọc Lan 11 Trường Trung học cơ sở Mạo 
Khê 2