Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp giải bài toán quang hình học Lớp 9

 I, ĐẶT VẤN ĐỀ
 1. Mục đích yêu cầu 
 Môn vật lý là một trong những môn học lý thú, hấp dẫn trong nhà trường 
phổ thông, đồng thời nó cũng được áp dụng rộng rãi trong thực tiễn đời sống 
hàng ngày của mỗi con người chúng ta. Hơn nữa môn học này ngày càng yêu 
cầu cao hơn để đáp ứng kịp với công cuộc CNH- HĐH đất nước , nhằm từng 
bước đáp ứng mục tiêu giáo dục đề ra, góp phần xây dựng đất nước ngày một 
giàu đẹp hơn.
 Hơn nữa đội ngũ học sinh là một lực lượng lao động dự bị nòng cốt và 
thật hùng hậu về khoa học kỹ thuật, trong đó kiến thức, kỹ năng vật lý đóng 
góp một phần không nhỏ trong lĩnh vực này. Kiến thức, kỹ năng vật lý cũng 
được vận dụng và đi sâu vào cuộc sống con người góp phần tạo ra của cải, 
vật chất cho xã hội ngày một hiện đại hơn.
 Ta đã biết ở giai đoạn 1 ( lớp 6 và lớp 7 ) vì khả năng tư duy của học sinh 
còn hạn chế, vốn kiến thức toán học chưa nhiều nên SGK chỉ đề cập đến 
những khái niệm, những hiện tượng vật lý quen thuộc thường gặp hàng ngày. 
Ở giai đoạn 2 ( lớp 8 và lớp 9 ) khả năng tư duy của các em đã phát triển, đã 
có một số hiểu biết ban đầu về khái niệm cũng như hiện tượng vật lý hằng 
ngày. Do đó việc học tập môn vật lý ở lớp 9 đòi hỏi cao hơn nhất là một số 
bài toán về điện, quang ở lớp 9 mà các em HS được học vào năm thứ ba kể từ 
khi thay S GK lớp 9 . 
 Thực tế qua ba năm dạy chương trình thay sách lớp 9 bản thân nhận thấy: 
Các bài toán quang hình học lớp 9 mặc dù chiếm một phần nhỏ trong chương 
trình Vật lý 9, nhưng đây là loại toán các em hay lúng túng, nếu các em được 
hướng dẫn một số điểm cơ bản thì những loại toán này không phải là khó.
 Từ những lý do trên, để giúp HS lớp 9 có một định hướng về phương pháp 
giải bài toán quang hình học lớp 9, nên tôi đã chọn đề tài này để viết sáng 
kiến kinh nghiệm.
 1 d) Chưa có thói quen định hướng cách giải một cách khoa học trước 
những bài toán quang hình học lớp 9.
3.Giải pháp đã sử dụng trước đây
 Dựa vào đặc điểm của địa phương, tình hình chung của nhà trường và 
chất lượng học tập của học sinh trong những năm qua. Tôi đã tiến hành các 
giải pháp sau:
 Sử dụng phương pháp thuyết trình kết hợp với việc sử dụng các thiết bị 
dạy học trực quan.
 - Tăng cường thực hành giải toán.
 - Chấm điểm theo quy chế chuyên môn
 - Tổ chức cho học sinh thảo luận theo nhóm để giải quyết vấn đề 
và cử đại diện nhóm lên trình bày ( đại diện thường là học sinh khá, giỏi ).
 • Nguyên nhân
 - Ý thức học tập của học sinh chưa cao
 - Giáo viên chưa biết cách phất huy tính tích cực, chủ động của học 
 sinh
 - Giáo viên chưa kịp thời bổ sung kiến thức cơ bản cho các em học 
sinh bị 
mất kiến thức cơ bản 
 - Học về nhà thiếu sự kèm cặp của phụ huynh do đó các em thường làm 
bài tập theo kiểu chống đối. 
 Trong tất cả các nguyên nhân ở trên nguyên nhân chủ yếu dẩn đến kết 
quả môn toán còn hạn chế là giáo viên chưa phát huy được tính tích cực, chủ 
động, sáng tạo của học sinh trong học vật lí.
 3 -Vật AB được đặt như thế nào với trục chính của thấu kính?Cách kính 
bao nhiêu?
 -Vật AB dược đặt ở vị trí nào so với tiêu cự?
 * Bài toán cần tìm gì? Yêu cầu gì?
 -Tìm tiêu cự? Để tính tiêu cự của kính lúp cần sử dụng công thức nào?
 -Để nhìn rõ ảnh qua kính lúp vật phải đặt trong khoảng nào trước kính?
 -Dựng ảnh của vật AB qua kính ta phải sử dụng các tia sáng đặt biệt 
nào?
 -Xác định ảnh thật hay ảo?
-So sánh ảnh và vật?
 * Một HS lên bảng ghi tóm tắt sau đó vẽ hình . (cả lớp cùng làm )
Cho biết
 B'
Kính lúp B
 O
  
G = 2,5X A/ F A F'
 '','''
OA = 8cm ''''
a) G = ?Vật đặt khoảng nào?
b) Dựng ảnh của AB. Ảnh gì?
 A'B'
c) ?
 AB
* Cho2 học sinh dựa vào tóm tắt đọc lại đề. ( có như vậy HS mới hiểu sâu đề 
).
*Để giải đúng bài toán cần chú ý cho HS đổi về cùng một đơn vị hoặc đơn vị 
của số bội giác phải được tính bằng cm.
 b) Để học sinh dựng ảnh, hoặc xác định vị trí của vật chính xác qua 
kính,mắt hay máy ảnh GV phải luôn kiểm tra, khắc sâu HS: 
 *Các sơ đồ ký hiệu quen thuộc như:
-Thấu kính hội tụ, thấu kính phân kì: ; 
 5 Thấu kính phân kì:
 +Tia tới song song với trục chính,cho tia ló kéo dài đi qua tiêu điểm F'.
 +Tia tới đi qua tiêu điểm F, cho tia ló song song với trục chính.
 +Tia tới đi qua quang tâm O, truyền thẳng.
 +Tia tới bất kỳ, cho tia ló có đường kéo dài đi qua tiêu điểm phụ, ứng 
với trục phụ song song với tia tới.
 F' O F
 • • • •
 F O F'
-Máy ảnh:
 +Vật kính máy ảnh là một thấu kính hội tụ.
 +Ảnh của vật phải ở ngay vị trí của phim cho nên muốn vẽ ảnh phải 
xác định vị trí đặt phim.
 P
 B
 O
 A
 Q
-Mắt, mắt cận và mắt lão:
 +Thể thuỷ tinh ở mắt là một thấu kính hội tụ -Màng lưới như phim ở 
máy ảnh.
 +Điểm cực viễn: điểm xa mắt nhất mà ta có thẻ nhìn rõ được khi không 
điều tiết.
 +Điểm cực cận: điểm gần mắt nhất mà ta có thể nhìn rõ được 
 7 c) Để trả lời phần câu hỏi định tính học sinh cần thu thập thông tin có 
liên quan đến nội dung, yêu cầu bài toán từ đó vận dụng để trả lời.
Ở ví dụ 1
-Câu a) Vật đặt trong khoảng nào? Câu b) ảnh gì?
 +Ở đây vật kính là một kính lúp cho nên vật phải đặt trong khoảng tiêu 
cự mới nhìn rõ được vật. Ảnh của vật qua thấu kính sẽ là ảnh ảo và lớn hơn 
vật.
*Các thông tin:
-Thấu kính hội tụ:
 +Vật đặt ngoài tiêu cự cho ảnh thật, ngược chiều
 +Vật đặt rất xa thấu kính cho ảnh thật có vị trí cách thấu kính một 
khoảng bằng tiêu cự.
 +Vật đặt trong khoảng tiêu cự cho ảnh ảo, lớn hơn vật, cùng chiều với 
vật
-Thấu kính phân kỳ:
 +Vật đặt ở mọi vị trí trước thấu kính phân kì luôn cho ảnh ảo,cùng 
chiều, nhỏ hơn vật và luôn nằm trong khoản tiêu cự của thấu kính.
 +Vật đặt rất xa thấu kính, ảnh ảo của vật có vị trí cách thấu kính một 
khoảng bằng tiêu cự
-Máy ảnh:
 +Ảnh trên phim là ảnh thật, nhỏ hơn vật và ngược chiều với vật.
-Mắt cận:
 + Mắt cận nhìn rõ những vật ở gần, nhưng không nhìn rõ những vật ở 
xa.
 + Mắt cận phải đeo kính phân kì.
-Mắt lão:
. +Mắt lão nhìn rõ những vật ở xa, nhưng không nhìn rõ những vật ở 
gần.
 + Mắt lão phải đeo kính hội tụ để nhìn rõ các vật ở gần.
 9 * Chú ý phần này là phần cốt lõi để giải được một bài toán quang hình 
học, nên đối với một số HS yếu toán hình học thì GV thường xuyên nhắc nhở 
về nhà rèn luyện thêm phần này :
-Một số HS mặc dù đã nêu được các tam giác đồng dạng , nêu được một số hệ 
thức nhưng không thể biến đổi suy ra các đại lượng cần tìm
 - Trường hợp trên GV phải nắm cụ thể tùng HS. Sau đó giao nhiệm vụ 
cho một số em khá trong tổ, nhóm giảng giải, giúp đỡ để cùng nhau tiến bộ.
e)Hướng dẫn HS phân tích đề bài toán quang hình học một cách lôgich, 
có hê thống:
 Ví dụ 2: Đặt vật AB cao 12cm vuông góc với trục chính của một thấu 
kính hội tụ (A nằm trên trục chính) và cách thấu kính 24cm thì thu được một 
ảnh thật cao 4cm. Tính khoảng cách từ ảnh đến thấu kính và tính tiêu cự của 
thấu kính.
*Hướng dẫn học sinh phân tích bài toán , sau đó tổng hợp lại rồi giải:
 - Để hướng dẫn HS phân tích, tìm hiểu bài toán phải cho HS đọc kỷ đề 
,ghi tóm tắt sau đó vẽ hình. B
 I
Cho biết:
TK hội tụ F'
 O A'
AB = 12cm; OA = 24cm • •
 A F
A'B' = 4cm(ảnh thật) B'
OA' = ?
OF = OF' = ?
-Hướng dẫn học sinh phân tích bài toán:
*Muốn tính OA' ta cần xét các yếu tố nào?
 ( OAB ~ OA'B') OA' =......
*Muốn tính OF' = f ta phải xét hai tam giác nào đồng dạng với nhau? 
 ( OIF' ~ A'B'F')
*OI như thế nào với AB; F'A' = ?
-Hướng dẫn HS giải theo cách tổng hợp lại: 
 11 III. BÀI HỌC KINH NGHIỆM:
1. Kinh nghiệm cụ thể 
 Để giúp HS hứng thú và đạt kết quả tốt trong việc giải toán quang hình 
học lớp 9, điều cơ bản nhất mỗi tiết dạy giáo viên phải tích cực, nhiệt tình, 
truyền đạt chính xác, ngắn gọn nhưng đầy đủ nội dung, khoa học và lô gích 
nhằm động não cho HS phát triển tư duy, độ bền kiến thức tốt.
 Những tiết lý thuyết, thực hành cũng như tiết bài tập GV phải chuẩn bị 
chu đáo bài dạy, hướng dẫn HS chuẩn bị bài theo ý định của GV, có như vậy 
GVmới cảm thấy thoải mái trong giờ giải và sửa các bài tập quang hình học từ 
đó khắc sâu được kiến thức và phương pháp giải bài tập của HS.
 Thường xuyên nhắc nhở các em yếu, động viên, biểu dương các em khá 
giỏi, cập nhật vào sổ theo dõi và kết hợp với GV chủ nhiệm để có biện pháp 
giúp đỡ kịp thời, kiểm tra thường xuyên vở bài tập vào đầu giờ trong mỗi tiết 
học, làm như vậy để cho các em có một thái độ đúng đắn, một nề nếp tốt 
trong học tập.
 Đối với một số HS chậm tiến bộ thì phải thông qua GVCN kết hợp với 
gia đình để giúp các em học tốt hơn, hoặc qua GV bộ môn toán để giúp đỡ 
một số HS yếu toán có thể giải được một vài bài toán đơn giản về điện lớp 9. 
Từ đó gây sự đam mê, hứng thú học hỏi bộ môn vật lý.
2. Sử dụng sáng kiến kinh nghiệm 
 Qua hai tháng áp dụng phương pháp giải bài tập quang hình học ở trên 
trong dạy học tôi nhận thấy HS say mê, hứng thú và đã đạt hiệu quả cao trong 
giải bài tập nhất là bài tập quang hình học 9. Học sinh đã phát huy tính chủ 
động, tích cực khi nắm được phương pháp giải loại bài toán này.
3. Kết luận
Trên đây tôi đã trình bày những suy nghĩ của mình về một số phương pháp 
giải bài tập quang hình 9 một cách hiệu quả. Tuy nhiên trong đổi mới phương 
pháp dạy học vật lý tôi gặp không ít khó khăn và chắc chắn không tránh khỏi 
những hạn chế. Tôi rất mong sự đóng góp, bổ sung của các đồng nghiệp.
 13