Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng "Bản đồ tư duy" trong dạy, học môn Địa lý

 SKKN - Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy- học môn Địa lý 
 CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
 Độc lập – Tự do – Hạnh phúc
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM GIÁO DỤC TIÊN TIẾN
 Tên SKKN: Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy– học môn Địa lý
 SƠ YẾU LÍ LỊCH
 - Họ và tên: Nguyễn Thị Dung.
 - Ngày sinh: 29/05/1986.
 - Chức vụ: Giáo viên.
 - Năm vào ngành: ngày 31 tháng 8 năm 2007.
 - Đơn vị công tác: Trường THCS Lương Thế Vinh huyện Đan Phượng.
 - Trình độ chuyên môn: Đại học.
 - Hệ đào tạo: Từ xa.
 - Đã đạt danh hiệu CSTĐ năm học 2010-2011,2012-2013, 2013-2014,2014-
 2015, 2015-2016,2016-2017, 2017-2018, 2018-2019.
Người viết: Nguyễn Thị Dung- THCS Lương Thế Vinh - 1 - SKKN - Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy- học môn Địa lý 
A: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Cơ sở khoa học:
1.1. Cơ sở lý luận:
 Trong điều kiện thực tế hiện nay, xu thế thế giới đang có sự biến đổi sâu 
sắc về mọi mặt, xu thế đẩy mạnh liên kết giáo dục giữa các quốc gia, xu thế nền 
kinh tế toàn cầu, kinh tế tri thức, bên cạnh khoa học công nghệ phát triển như vũ 
bão tác động mạnh mẽ đến mọi mặt của cuộc sống trong đó có giáo dục.
 Vấn đề dạy học trong nhà tường cũng tất yếu cần có những đổi mới để đào 
tạo con người mới đủ năng lực và có nhân cách tốt, đáp ứng được yêu cầu cao của 
điều kiện sống mới.
 Theo định hướng cuả Bộ GDĐT, trong nhà trường hiện nay vấn đề đổi mới 
phương pháp dạy học là một trong những vấn đề quan trọng nhất.
 Giống như khái niệm phương pháp, đặc trưng của phương pháp dạy- học là 
tính hướng đích của nó. Phương pháp dạy- học có mối quan hệ chặt chẽ với các 
thành tố của quá trình dạy- học.
 Phương pháp dạy- học tích cực lấy HS làm trung tâm, đưa HS lên làm chủ 
quá trình nhận tức, HS quan sát, nhận xét, lý giải và rút ra kết luận.Phương pháp 
dạy- học này đang là phương pháp được đưa vào áp dụng rộng rãi trong ccasc 
trường phổ thong và đạt hiệu quả cao.
 Để phát huy được tính tích cực của học sinh (HS) cần tạo điều kiện để HS 
được suy nghĩ nhiều hơn, làm nhiều hơn và thảo luận nhiều hơn, được phát biểu 
quan điểm của mình, được đưa ra những nhận xét vấn đề đang bàn luận, được 
tham gia vào quá trình học tập để tự chiếm lĩnh tri thức.
 Mỗi phương pháp dạy học có một giá trị riêng, tuỳ theo nội dung kiến thức 
và đối tượng mà lựa chọn phương pháp cho phù hợp nhằm tạo biểu tượng, hình 
thành khái niệm, khắc sâu kiến thức cơ bản cho học sinh.
 Một số kết quả nghiên cứu cho thấy, bộ não con người sẽ nhớ lâu, hiểu sâu 
và in đậm những điều do mình tự suy nghĩ, tự viết, vẽ ra theo ngôn ngữ của mình, 
người ta đưa ra phương pháp dạy- học mới “ Sử dụng bản đồ tư duy (BĐTD) trong 
dạy- học”
 Khi HS biết vẽ BĐTD các em sẽ phát huy tối đa khả năng tư duy của cả 2 
bán cầu não: Bán cầu não trái xử lý các thông tin logic, con số, đường nét, từ ngữ, 
Bán cầu não phải xử lý thông tin về tưởng tượng , màu sắc, không gian cấu trúc, 
nhịp điệu,của đối tượng. Nhờ đó HS sẽ nhớ nhanh được được những kiến thức, 
kĩ năng đã được học trong bài, tạo cho các em hứng thú học tập và sáng tao không 
ngừng.
 Vì vậy “ Sử dụng BĐTD trong dạy- học Địa lý” sẽ giúp các em nâng cao 
được chất lượng và hứng thú học tập môn học.
 Người viết: Nguyễn Thị Dung- THCS Lương Thế Vinh - 3 - SKKN - Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy- học môn Địa lý 
tập thực hành, sẽ không thể nào có được năng lực vận dụng và như vậy sự học trở 
nên vô bổ. Cuộc sống đang đặt ra vô vàn những vấn đề phức tạp, hiểu sâu sắc các 
kiến thức về Địa lý sẽ giúp các em lý giải những vấn đề của cuộc sống hiện tại.
 Đổi mới phong cách dạy học phải đi liền với việc thay đổi cách thức kiểm tra 
đánh giá. Giáo viên phải biết trăn trở, lựa chọn hình thức và nội dung kiểm tra để 
đánh giá đúng thực lực học sinh, đồng thời tự kiểm tra năng lực giảng dạy của mình 
một cách chính xác. Phải hết sức nghiêm túc trong kiểm tra đánh giá thì mới tạo 
được sự chuyển biến về chất lượng đào tạo và mới có thể “Nói không với tiêu cực 
trong thi cử”.
 Sở GD&ĐT Hà Nội đã triển khai cho các Trường THCS thực hiện dạy học 
theo “Bản đồ tư duy” và mỗi trường THCS cử giáo viên dự lớp tập huận đổi mới 
phương pháp dạy học theo phương pháp mới ‘ Sử dụng BĐTD trong dạy học ở 
trường THCS’.
 Từ đó tôi đã tìm hiểu và áp dụng sáng kiến kinh nghiệm “Sử dụng bản đồ 
tư duy trong dạy- học môn Địa lý lớp 6”.
2. Mục đích nghiên cứu đề tài.
- Sử dụng BĐTD trong dạy- học môn Địa lý nhằm đem lại hiệu quả cao trong giảng 
dạy. 
- Qua việc áp dụng phương pháp này, giúp học sinh ( HS ) có thể nắm bài một cách 
trực quan và dễ dàng hơn, tích cực chủ động trong quá trình lĩnh hội tri thức, không 
còn ngại học vì “ học thuộc”, vì học vẹt quên ngay.... Tăng cường vai trò của học 
sinh trong giờ học và giúp phát triển tính sáng tạo, thẩm mỹ, năng lực trình bày vấn 
đề trước tập thể cho HS.
 Người viết: Nguyễn Thị Dung- THCS Lương Thế Vinh - 5 - SKKN - Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy- học môn Địa lý 
 Bản đồ tư duy hay sơ đồ tư duy (Mind Map) là hình thức ghi chép sử dụng 
màu sắc, hình ảnh nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, tóm tắt những ý 
chính của một nội dung, hệ thống hoá một chủ đề. Nó là một công cụ tổ chức tư 
duy được tác giả Tony Buzan (Anh) nghiên cứu kỹ lưỡng và phổ biến rộng khắp 
thế giới.
 Tony Buzan sinh năm 1942, chuyên gia hàng đầu thế giới về nghiên cứu hoạt 
động của bộ não và là cha đẻ của Mind Map.
 Phương pháp tư duy của ông được dạy và sử dụng ở khoảng 500 tập đoàn, 
công ty hàng đầu thế giới; hơn 250 triệu người sử dụng phương pháp Mind Map 
của Tony Buzan; khoảng hơn 3 tỷ người đã từng xem và nghe chương trình của 
ông (ông đã từng sang Việt Nam năm 2007 để nói chuyện về lĩnh vực nghiên cứu 
của mình).
 Trong dạy học: Việc sử dụng BĐTD huy động tối đa tiềm năng của bộ não, 
giúp học sinh học tập tích cực, hỗ trợ hiệu quả các phương pháp dạy học.
 Vận dụng BĐTD trong dạy học, giáo viên giúp học sinh có thói quen tự tay 
ghi chép hay tổng kết một vấn đề, một chủ đề đã đọc – đã học, theo cách hiểu của 
học sinh với dạng một bản đồ tư duy.
 Đối với học sinh: Học sinh thường xuyên tự lập BĐTD sẽ phát triển khả 
năng thẩm mỹ do việc thiết kế nó phải bố cục màu sắc, các đường nét, các nhánh 
sao cho đẹp, sắp xếp các ý tưởng khoa học, súc tích Và đó chính là để học sinh 
“Học cách học”: Học sinh được học để tích lũy kiến thức, nhưng từ trước đến nay 
học sinh chưa biêt cách học cách để lĩnh hội những kiến thức bộ môn Địa lý một 
cách hiệu quả.
 Nguyên lý hoạt động của BĐTD theo nguyên tắc liên tưởng “ý này gợi ý 
kia” của bộ não. 
 Nghĩa của cụm từ BĐTD không hiểu theo nghĩa của bản đồ Điạ lý mà BĐTD 
được hiểu là hình thức ghi chép theo mạch tư duy của mỗi người, không yêu cầu tỷ 
 Người viết: Nguyễn Thị Dung- THCS Lương Thế Vinh - 7 - SKKN - Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy- học môn Địa lý 
 Như vậy, thay vì phải học thuộc lòng các khái niệm, định nghĩa hay cả bài 
giảng đọc chép như lúc trước, giờ đây học sinh có thể hiểu và nắm được khái niệm 
qua hình vẽ. Chính sự liên tưởng theo hướng dẫn của giáo viên cũng giúp các em 
nhớ được phần trọng tâm của bài giảng.
 Cách học này còn phát triển được năng lực riêng của từng học sinh không 
chỉ về trí tuệ, vẽ, viết gì trên BĐTD, hệ thống hóa kiến thức chọn lọc những phần 
nào trong bài để ghi, thể hiện dưới hình thức kết hợp hình vẽ, chữ viết, màu sắc, 
vận dụng kiến thức được học qua sách vở vào cuộc sống. 
 Để giảng dạy theo BĐTD, giáo viên có thể chủ động vẽ hình trên bảng rồi 
cho học sinh tiếp tục lên phân nhánh sơ đồ hay để học sinh chia thành từng nhóm 
nhỏ rồi tự vẽ bản đồ theo cách hiểu của mình sau đó giáo viên định hướng lại từng 
nội dung cho học sinh. 
 BĐTD thực chất là một sơ đồ mở không theo một khuôn mẫu hay tỷ lệ nhất 
định mà là cách hệ thống kiến thức tạo ra một tiết học sinh động, đầy màu sắc và 
thực sự hiệu quả. Giảng dạy theo BĐTD phát huy tính tích cực nhiều nhất trong các 
giờ ôn tập. Khi học sinh trở thành chủ thể thành nhân vật trung tâm trong mỗi tiết 
học, các em sẽ trở nên hào hứng và hăng say hơn trong học tập.
 Giáo viên trở thành người hướng dẫn, hỗ trợ:
 Trước đây, giáo viên vẫn thường sử dụng sơ đồ để hệ thống kiến thức cho học 
sinh nhưng học sinh vẫn là người tiếp thu một cách thụ động. Với việc giảng dạy 
bằng bản đồ tư duy, nhất là cho học sinh tự phát huy khả năng sáng tạo của mình 
bằng cách tự vẽ, tự phân bố và thể hiện nội dung bài học qua bản đồ sau đó yêu cầu 
các bạn khác bổ sung những phần còn thiếu. Kết thúc bài giảng, thay vì phải ghi chép 
theo cách truyền thống, học sinh có thể tự “vẽ” bài học theo cách hiểu của mình với 
nhiều màu sắc và hình ảnh khác nhau. Đến tiết học sau, chỉ cần nhìn vào bản đồ, các 
em có thể nhớ được những phần trọng tâm của bài học. 
 Giảng dạy theo BĐTD mang tính khả thi cao vì có thể vận dụng được với bất 
kỳ điều kiện cơ sở vật chất nào của các nhà trường, có thiết kế trên giấy, bìa, bảng 
bằng cách sử dụng bút chì màu, phấn màu hoặc cũng có thể thiết kế trên phần mềm sơ 
đồ tư duy đã được triển khai đến từng trường. Việc vận dụng BĐTD trong dạy học sẽ 
dần hình thành cho học sinh tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có 
cách nhìn vấn đề một cách hệ thống, khoa học.
 Vận dụng BĐTD trong dạy học, giáo viên giúp học sinh có thói quen tự tay 
ghi chép hay tổng kết một vấn đề, một chủ đề đã đọc – đã học, theo cách hiểu của 
học sinh với dạng BĐTD. Đây là phương pháp dễ nhất để chuyển tải thông tin vào 
bộ não của học sinh rồi đưa thông tin ra ngoài bộ não. Nó là một phương tiện ghi 
chép đầy sáng tạo và rất hiệu quả theo đúng nghĩa của nó là “Sắp xếp” ý nghĩ của 
học sinh.Với cách thể hiện gần như cơ chế hoạt động của bộ não, BĐTD sẽ giúp 
học sinh:
 ➢ Sáng tạo hơn.
 Người viết: Nguyễn Thị Dung- THCS Lương Thế Vinh - 9 - SKKN - Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy- học môn Địa lý 
b. Giới thiệu một số phần mềm dùng để tạo BĐTD:
 Một sơ đồ tư duy có thể được thực hiện dễ dàng trên một tờ giấy với các 
loại bút màu khác nhau, tuy nhiên, cách thức này có nhược điểm là khó lưu trữ, 
thay đổi, chỉnh sửa. Một giải pháp được hướng đến là sử dụng các phần mềm để 
tạo ra sơ đồ tư duy. Một số phần mềm tiêu biểu trong thể loại “phần mềm mind 
mapping” (mind mapping software).
 Phần mềm Buzan’s iMindmap™: một phần mềm thương mại, tuy nhiên 
có thể tải bản dùng thử 30 ngày. Phần mềm do công ty Buzan Online Ltd. thực 
hiện. Trang chủ tại www.imindmap.com
 Phần mềm Inspiration: sản phẩm thương mại của công ty Inspiration 
Software, Inc. Sản phẩm có phiên bản dành cho trẻ em (các em từ mẫu giáo đến lớp 
5) rất dễ dùng và nhiều màu sắc. Có thể dùng thử 30 ngày. Trang chủ tại 
www.inspiration.com
 Phần mềm Visual Mind: sản phẩm thương mại của công ty Mind 
Technologies. Phần mềm dễ sử dụng và linh hoạt trong sắp xếp các nút chứa từ 
khóa. Có thể dùng thử 30 ngày. Trang chủ tại www.visual-mind.com
 Phần mềm FreeMind: sản phẩm hoàn toàn miễn phí, được lập trình trên 
Java. Các icon chưa được phong phú, tuy nhiên chương trình có đầy đủ chức năng 
để thực hiện mind mapping. Trang chủ tại:
 Phần mềm EdrawMax (tải về theo địa chỉ : . 
com/freemind.php) 
 Ngoài ra, chúng ta còn có thể tham khảo một danh sách các phần mềm loại 
mind mapping tại địa chỉ sau: 
 Người viết: Nguyễn Thị Dung- THCS Lương Thế Vinh - 11 - SKKN - Sử dụng “Bản đồ tư duy” trong dạy- học môn Địa lý 
c.2. GV hướng dẫn HS các bước để vẽ BĐTD như sau:
 + Chủ đề nằm ở chính giữa, có thể 
 viết tên nhưng nên vẽ 1 hình ảnh thể 
 hiện chủ đề của bản đồ tư duy. Tại 
 sao lại phải dùng hình ảnh? Vì một 
 hình ảnh có thể diễn đạt được cả 
 ngàn từ và giúp ta sử dụng trí 
 tưởng tượng của mình. Một hình 
 ảnh ở trung tâm sẽ giúp ta tập trung 
 được vào chủ đề và làm cho ta hưng 
 phấn hơn!
 + Từ trung tâm của bản đồ tư duy vẽ 
 các nhánh chính, mỗi nhánh thể hiện 
 1 nội dung chính của chủ đề. Nên 
 dùng các đường cong với các màu 
 sắc khác nhau để dễ nhớ các nội 
 dung bài học bởi vì màu sắc cũng có 
 tác dụng kích thích não như hình 
 ảnh. 
 + Từ mỗi nhánh chính vẽ tiếp các 
 nhánh phụ thể hiện các đặc điểm của 
 nhánh chính. Mỗi từ, ảnh, ý nên 
 đứng độc lập và được nằm trên một 
 đường kẻ hay đường cong. 
 Nên dùng các đường cong thay 
 vì các đường thẳng vì các đường 
 cong được tổ chức rõ ràng sẽ thu 
 hút được sự chú ý của mắt hơn rất 
 nhiều so với đường thẳng. 
c.3. Cách ghi chép trên Bản đồ tư duy. 
 ➢ Nghĩ trước khi viết.
 ➢ Viết ngắn gọn.
 ➢ Viết có tổ chức.
 ➢ Viết lại theo ý của mình, nên chừa khoảng trống để có thể bổ sung ý 
 (nếu sau này cần).
 Người viết: Nguyễn Thị Dung- THCS Lương Thế Vinh - 13 -