SKKN Giúp học sinh khám phá bản sắc vùng cao trong bài thơ "Nói với con" của nhà thơ Y Phương

 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
 GIÚP HỌC SINH KHÁM PHÁ 
BẢN SẮC VÙNG CAO TRONG 
BÀI THƠ “NÓI VỚI CON” CỦA 
 NHÀ THƠ Y PHƯƠNG 
 những giá trị tư tưởng, những ý nghĩa giáo dục, trong khi đó những vẻ đẹp vô cùng 
đặc sắc của một áng thơ ca miền núi lại không được quan tâm đúng mực, mà theo 
tôi đó mới là những gì làm nên sức sống, làm nên một diện mạo đầy ấn tượng của 
bài thơ “Nói với con”. 
 Với những lí do trên, tôi xin đưa ra một số ý kiến trong việc dạy bài thơ “Nói 
với con”mà tôi đã trải nghiệm được trong quá trình giảng dạy và dự giờ của các 
đồng nghiệp 
 PHẦN 2: NỘI DUNG ĐỀ TÀI 
I. MỘT SỐ THÔNG TIN CẦN NGHIÊN CỨU KHI THỰC HIỆN BÀI DẠY: 
1. Về nhà thơ Y Phương và bài thơ “Nói với con”. 
 * Y Phương (1948) tên thật là Hứa Vĩnh Sước, sinh ra và lớn lên trên mảnh 
đất Trùng Khánh – Cao Bằng. Một mảnh đất mà như lời thơ ông từng giới thiệu: 
có cái gió Thổi ầm ầm / Dội ào ào / Chén rượu vừa rót ra / Đã lạt đi một nửa / 
Chén trà vừa rót ra / Đã nguội tanh, nguội ngắt (Gió Phủ Trùng). 
 Thấm nhuần những tinh hoa, cái đẹp của của dân tộc Tày, Y Phương là một 
đại diện tiêu biểu của thơ ca các dân tộc thiểu số. Ông ghi dấu tên mình vào đời 
sống văn học Việt Nam từ bài thơ “Tiếng hát tháng giêng”– giải A cuộc thi thơ tạp 
chí văn nghệ quân đội 1984. Và cũng từ đây, cuộc đời ông gắn bó với thơ như một 
duyên nghiệp và lẽ sống. Hơn 20 năm qua, Y Phương đã công bố 6 tập thơ: Tiếng 
hát tháng giêng (1986); Lời chúc (1987); Đàn then (1996); Chín tháng (1998); Thơ 
Y Phương (2000); Ngược gió (2006). 
 Thơ Y Phương được ví như “một bức tranh thổ cẩm được đan dệt nhiều màu 
sắc khác nhau, phong phú và đa dạng, nhưng trong đó có một màu sắc chủ đạo, 
âm điệu chính là bản sắc dân tộc rất đậm nét và độc đáo”(Từ điển tác giả, tác 
phẩm văn học Việt Nam) 
 Bằng những gì đã đóng góp, bằng tài năng và một quá trình lao động nghệ 
thuật nghiêm túc, ông đã thực sự làm rạng danh cho thơ Tày và góp một giọng 
điệu lạ cho thơ Việt thế kỉ XX. 
 * “Nói với con”được viết vào năm 1980. Nhà thơ tâm sự: Đó là thời điểm đất 
nước ta gặp vô vàn khó khăn Bài thơ là lời tâm sự của tôi với đứa con gái đầu 
lòng. Tâm sự với con, còn là tâm sự với chính mình. Nguyên do thì nhiều, nhưng lí 
do lớn nhất để bài thơ ra đời chính là lúc tôi dường như không biết lấy gì để vịn, 
 Những câu thơ là những lời kể, tả hết sức bình dị: Chân phải, chân trái, một 
bước, hai bướcThế mà đủ để cho người đọc cảm nhận rõ một không gian đầy ắp 
sự ríu rít ngọt ngào của một gia đình đầm ấm, với những bước đi chập chững của 
con, với tiếng nói cười rộn rã, với vòng tay nâng niu đón chờ của mẹ cha. Từ 
“chạm”được sử dụng rất tự nhiên nhưng mang rõ dấu ấn sáng tạo của nhà thơ. 
Tiếng cười nói vốn là âm thanh vô hình, nhưng đã được hữu hình hóa, cụ thể hóa 
qua từ “chạm”, khiến chúng ta như thấy rõ niềm vui, sự hạnh phúc đang tràn ngập 
khắp cả ngôi nhà. 
 Tác giả đã vận dụng lối diễn đạt của người vùng cao để xây dựng hình ảnh 
thơ. Những hình ảnh vừa cụ thể, gần gũi, vừa mang tính khái quát cao, giàu ý 
nghĩa biểu tượng. Bình dị, mộc mạc nhưng lại mang vẻ đẹp nên thơ: 
 Người đồng mình yêu lắm con ơi 
 Đan lờ cài nan hoa 
 Vách nhà ken câu hát 
 Rừng cho hoa 
 Con đường cho những tấm lòng. 
 Dụng cụ để bắt cá, dưới bàn tay của người Tày cũng trở thành một vật dụng 
mang tính nghệ thuật. Vách nhà không chỉ đan bằng tre, gỗ mà còn được ken bằng 
cả những câu hát ấm áp. Từ “ken”được kết hợp với từ chỉ âm thanh, một sự kết 
hợp giữa cái cụ thể với cái vô hình, tạo nên một hiệu quả biểu đạt khá cao: Đẹp 
biết bao và đáng yêu biết nhường nào, tâm hồn của “người đồng mình”: lãng mạn, 
vui tươi, trong sáng đến vô cùng. 
 Có thể nói, ngôn từ, hình ảnh trong thơ Y Phương không phải bao giờ cũng 
cắt nghĩa, lí giải một cách tường tận rõ nghĩa trắng đen thành lời mà cái chính là 
người đọc phải cảm nhận được cái linh hồn thần thái của nó. Rất cụ thể mà giàu 
sức khái quát, có khi mơ hồ, có vẻ như vô lí mà lại hết sức có lí, hết sức chân thật - 
đó cũng là điểm thú vị trong bài thơ “Nói với con”. 
 Người đồng mình thương lắm con ơi 
 Cao đo nỗi buồn 
 Xa nuôi chí lớn 
 Một cách nói mang đậm dấu ấn, cách tư duy của người miền núi. Lấy cái cụ 
thể làm thước đo cho cái trìu tượng. Lấy cái cao, cái xa của đất trời để đo kích cỡ 
 Phần đầu bài thơ là một khúc hát tâm tình trong giọng điệu nhẹ nhàng mà vô 
cùng ấm áp. Hình ảnh một em bé đang chập chững những bước đi đầu tiên trong 
đời, có ánh mắt chờ đợi dõi theo trong niềm yêu thương và hạnh phúc của cha của 
mẹ. Ta như nghe thấy tiếng nói, tiếng cười, tiếng bước chân đi, thấy hoa ngan ngát 
và cả tiếng hát rộn ràng, trong trẻo. Cả một không gian đầy ắp sự ríu rít ngọt ngào 
của một gia đình đầm ấm quấn quýt bên nhau. Đó là chiếc nôi đầu tiên của con, 
chiếc nôi êm ả thời thơ ấu - là vòng tay nâng niu đón đợi của cha mẹ, gia đình, là 
căn nhà ấm áp ngập tràn hương hoa và tiếng hát; là những cánh rừng thơm thảo, là 
những con đường nghĩa tình sâu nặng – Nơi đó con được sinh ra và lớn lên 
Nơi đó con có được sự nâng niu che chở của quê hương. Giọng thơ vui tươi, hồn 
nhiên, tự nhiên như chính cuộc sống ấm áp ấy đã tràn vào thơ. 
 Nếu ở phần một, đứa con xuất hiện như một chủ thể tiếp nhận, được yêu 
thương, chăm bằm, nuôi nấng bời cha mẹ, mái nhà, núi rừng, quê hương, thì 
chuyển sang phần hai người con hoàn toàn ở một tư thế khác – lúc này con trong 
vai trò là một hành thể trên hành trình chinh phục thử thách. Hành trình ấy lâu dài 
và gian khổ, dễ làm con buông xuôi, nản lòng và trở nên nhỏ bé. Chính những lúc 
ấy, “Người đồng mình”lại xuất hiện như một giá đỡ vững chắc, khỏe khoắn, như 
những điểm tựa hiên ngang đầy kiêu hãnh: 
 Người đồng mình thương lắm con ơi 
 Cao đo nỗi buồn 
 Xa nuôi chí lớn 
 Dẫu làm sao thì cha vẫn muốn 
 Sống trên đá không chê đá gập ghềnh 
 Sống trong thung không chê thung nghèo đói 
 Sống như sông như suối 
 Lên thác xuống ghềnh 
 Không lo cực nhọc. 
 Giọng thơ không còn cái vẻ nhẹ nhàng tươi vui như trước. Bên cạnh sự xuất 
hiện của những đá, thung, ghềnh, thác, âm điệu câu thơ bỗng trở nên nhọc nhằn mà 
cũng đầy gắng gỏi. Ta cảm nhận được trong đó bao nhiêu khó khăn chồng chất, 
bao nhiêu gian khó cực nhọc. Những câu thơ với nhiều âm tiết khép, nhiều thanh 
trắc,những câu ghép không có chủ ngữ, cũng không cần đến quan hệ từ, càng làm 
cho giọng điệu thơ trở nên chắc, gọn, rắn rỏi, mạnh mẽ, khỏe khoắn, như nắng, như 
 và công phu, giúp học sinh và giáo viên có được một nguồn tham khảo rất đáng 
quí,một sự hỗ trợ rất cần thiết trong giảng dạy. 
 - Văn bản này cũng đã vài lần nằm trong phạm vi chương trình của kì thi giáo 
viên giỏi tỉnh. Hơn nữa một số trường cũng đã chọn bài này làm tiết thực tập liên 
hoàn bài dạy khó để đúc rút kinh nghiệm. 
 Bên cạnh đó, trên các báo, tạp chí cũng đã có khá nhiều bài viết của nhiều tác 
giả là nhà phê bình văn học, của các giáo viên trực tiếp đứng lớp, đó cũng là một 
thuận lợi lớn cho chúng tôi, nhất là khi mà tác phẩm được đưa vào chương trình 
còn tương đối mới mẻ. 
 * Tuy nhiên trong quá trình giảng dạy tôi vẫn thấy còn có không ít những khó 
khăn và những hạn chế nhất định, bộc lộ cả trong tài liệu hướng dẫn và trong thực 
tế dạy học của giáo viên. 
 - Trong quá trình ngiên cứu tài liệu cũng như khi dự giờ của các đồng nghiệp, 
tôi luôn thấy một điều rằng: Họ chưa làm cho tác phẩm được sống thực sự 
trong chính môi trường đã sinh ra nó, bài thơ chưa thực sự có được hơi thở, sự 
sống của con người, mảnh đất vùng cao, một vùng đất với Gió thổi ầm ầm/ Dội ào 
ào- vùng đất của những con người Tự đục đá kê cao quê hương, những con người 
với những suy nghĩ rằng: Mặt trời mặt trăng ư?/ Từ chúng ta ngước lên mà có (Trò 
chuyện với các vị thần). Cái vẻ đẹp ấy được hiển hiện trong từng câu chữ, trong 
từng giai điệu, trong từng cảm xúc nhưng chưa được giáo viên khai thác một 
cách đúng mực. Họ cũng đã nói tới bản sắc vùng cao, cũng nói tới vẻ đẹp tâm hồn 
của con người miền núi nhưng như một sự gán ghép có vẻ khô cứng. 
 Tài liệu cũng như các tiết dạy, kể cả một số tiết dạy ở hội thi GVG tỉnh năm 
học 2008 - 2009 mà tôi được dự cũng chỉ dừng lại ở việc đánh giá cuối bài hoặc 
sau mỗi phần của bài thơ rằng: Bài thơ đã thể hiện rõ cách nói, cách nghĩ của con 
người miền núi mà đáng ra họ phải làm rõ điều này được thể hiện như thế nào 
trong suốt cả quá trình khai thác bài thơ. 
 - Trở lại với sự hướng dẫn tìm hiểu của một số tài liệu: 
 Sách giáo viên Ngữ văn 9 đã bám theo hệ thống câu hỏi trong SGK để triển 
khai và giải quyết vấn đề: 
 Phần 1: Con lớn lên trong tình yêu thương, trong sự nâng đón của cha mẹ. 
Con trưởng thành trong cuộc sống lao động, trong thiên nhiên tươi đẹp và nghĩa 
tình của quê hương. 
 Còn quê hương thì làm phong tục. 
 Sau đó giáo viên khái quát ý nghĩa của đoạn thơ và ghép vào một câu hỏi: 
 Em thấy cách nói trong những câu thơ trên có gì đặc sắc? 
 Rõ ràng đó là một cách làm không mấy hiệu quả. 
III. GIẢI PHÁP THỰC HIỆN 
1. Định hướng chung: 
 Như trên tôi đã nói: “Nói với con”là một áng thơ tiêu biểu cho thơ ca miền 
núi. Vẻ đẹp của thi phẩm chính là cái bản sắc vùng cao được thể hiện một cách độc 
đáo và đậm đà. Bản sắc ấy thấm đẫm trong từng câu chữ, hình ảnh, giọng điệu, 
cách tư duy, bày tỏ cảm xúc. Bài thơ được học trong hai tiết, vì vậy đòi hỏi chúng 
ta phải có phương pháp thích hợp, khéo léo để học sinh cảm nhận được cái thần 
thái, linh hồn của nó mà không rơi vào tình trạng ôm đồm, cứng nhắc hay quá vụn 
vặt, rườm rà, làm mất đi vẻ đẹp vốn có của tác phẩm. 
 - Trước khi hướng dẫn HS phần Đọc - hiểu văn bản theo định hướng của 
SGK, GV giành một thời gian thích hợp để cung cấp một số thông tin ngoài văn 
bản như: Tác giả (Quê hương, đặc điểm phong cách thơ); hoàn cảnh ra đời của bài 
thơ. Giáo viên cần đặc biệt nhấn mạnh đến sự ảnh hưởng của yếu tố quê hương đến 
hồn thơ của Y Phương ; đồng thời cho học sinh nhận thấy bài thơ được viết trong 
một bối cảnh khá đặc biệt, khi mà " đất nước ta gặp vô vàn khó khăn" là lúc mà 
tác giả cảm thấy "dường như không biết lấy gì để vịn, để tin". Và theo ông "muốn 
sống đàng hoàng như một con người, phải bám vào văn hóa. Phải tin vào những 
giá trị tích cực, vĩnh cửu của văn hóa. Chính vì thế, qua bài thơ ấy, tôi muốn nói 
rằng chúng ta phải vượt qua sự ngặt nghèo, đói khổ bằng văn hóa ". 
 - SGK Ngữ văn 9, phần Đọc – Hiểu văn bản trong câu hỏi một đã có gợi ý: 
Bài thơ có bố cục hai phần – gợi về cội nguồn sinh dưỡng của mỗi con người; gợi 
về sức sống mạnh mẽ bền bỉ của quê hương. Bài dạy của chúng ta men theo bố cục 
đó. 
 + Ở phần một, từ đầu cho đến “Ngày đầu tiên đẹp nhất trong đời”: Ngoài 
những điều mà sách giáo viên đã hướng dẫn thực hiện, theo tôi có hai điểm mấu 
chốt mà chúng ta cần làm được: 
 Trước hết là cách sử dụng từ ngữ, hình ảnh vừa cụ thể vừa khái quát, vừa 
mộc mạc, gần gũi lại vừa giàu sức gợi ở bốn câu thơ đầu: “chân phải, chân trái”